Kermis in de Liemers
Kermis in de Liemers
door Theo Goossen, Zevenaar en Hans Kooger, Arnhem
Kermis vieren is een eeuwenoude traditie.
Aan sommige attracties is een verhaal verbonden, zoals bij de Kop van Jut. Hendrik Jacobus Jut was een moordenaar uit de 19e eeuw, die tot levenslang werd veroordeeld. Na drie jaar gevangenisstraf overleed hij. Een kermisexploitant zag brood in Juts levensloop en ontwierp een houten Kop van Jut waarop het publiek zich kon uitleven.
Oorsprong en achtergrond.
Over de oorsprong van de kermis bestaan diverse lezingen. De kermis (jaarmarkt) is misschien in de tijd van de Romeinen ontstaan, maar het volksfeest zou ook afgeleid kunnen zijn van kerkmis of kerkemis, een feest ter herdenking van de inzegening van de plaatselijke kerk of van de viering van de sterfdag van de patroonheilige. Het Latijnse woord voor jaarmarkt is forum, het Franse foire, het Engelse fair of het Vlaamse foor (kermis) zijn daarmee duidelijk verwant.
Zo'n markt trok straatartiesten aan en het forum ontwikkelde zich tot de kermis zoals die nu is.
De eerste kermisattracties bestonden uit rondreizende menagerieën met dierentemmers en exotische dieren, slangenbezweerders, vuurspuwers en natuurlijk muzikanten.
Vermakelijkheden.
De kermisattracties bleven tot de 18e eeuw beperkt tot voorstellingen van koorddansers, acrobaten, kwakzalvers en het optreden van waarzeggers, poppenkastspelers, enzovoort.
Daarnaast kon men zich te buiten gaan aan de nodige snuiterij- en snoepkramen en in eet-, dans- en drinkgelegenheden.
Aan de basis van de eerste mechanische attracties stond waarschijnlijk de draaimolen, met houten paarden en wagens die via kettingen aan balken waren opgehangen en stervormig om een spil konden draaien; de carrousel. Die oude draaimolens waren licht en klein en werden bewogen door handkracht, ezel of paard. Vóór de kermis werd een gedeelte van de vloer verwijderd voor het trekpaard en daarna werden de planken weer op hun plaats gelegd.
Het beest liep aan de binnenzijde van de molen linksom, tegen de klok in, op een met zand
bestrooid pad. De molen had namelijk geen rem. Als de geelkoperen bel luidde voor het eind van de rit werd een plank, die aan één zijde aan d e molenvloer was bevestigd, op dit zandpad gegooid. Door op die plank te gaan staan werkte deze als een rem.
Na de uitvinding van het draaiorgel (19e eeuw) werd in de kermismolen een cilinderorgel geplaatst dat later geleidelijk is vervangen door boekorgels. Ze werden in het "paardentijdperk" nog met de hand gedraaid. Ter versiering hingen met kralen bewerkte kleden over de balken. De verlichting was met olielampen, die de vetpotjes hadden opgevolgd.
De vloer van de molen was opgehangen aan glanzend gepoetste geelkoperen stangen aan de kap.
Na de ontwikkeling van de stoommachine, de verbrandings- en elektromotor, werd de aandrijving gemechaniseerd. Gloeilampen kwamen in de plaatst van oliepitjes.
De zweefmolen bezat dezelfde opbouw als de draaimolen, met in plaats van een vloer, een aantal tweepersoonsbakjes dat aan de kap was opgehangen. Kermisvierders zaten rug-aan-rug of in eenpersoonsbakjes. De attracties werden steeds ingewikkelder. De uitvinding van de elektriciteit, een nieuwtje dat indertijd op de kermis was gepresenteerd, luidde de moderne
vorm, het lunapark in (1).
De Amerikaan Thompson was de ontwerper van de eerste primitieve achtbaan. Nog steeds komen nieuwe kermistoestellen overwaaien uit Amerika, zoals bijvoorbeeld de Caterpillar
Ride, bij ons rupsbaan genoemd. Na de intrede van de computer werden bijna alle attracties
gestuurd door software, wat de veiligheid veelal ten goede gekomen.
Vroeger pachtte de exploitant een stuk grond, tegenwoordig betalen de kermisexploitanten. de staangelden die afgestemd zijn op grootte, belangrijkheid en soort van het toestel.
Patroonsfeest voor de parochie
In de Liemers worden vanaf begin mei tot half oktober kermissen gehouden in Wehl, Nieuw-Wehl, Didam, Aerdt, Pannerden, Loo, Duiven en Westervoort. In bijna al deze plaatsen is de oorsprong van de kermis niet te achterhalen. De dag van de kerkwijding was, zeker in de
Middeleeuwen afhankelijk van de aankomst van de bisschop, die in zijn uitgestrekt diocees niet elk jaar en in alle seizoenen nieuwe kerken kon consacreren. De feestdagen van veel kerkpatronen vallen in de late herfst of winter, bepaald niet uitnodigend om kermis te vieren.
Voor de dorpen Duiven, Aerdt en Elten viel of valt de kermis nog steeds samen met het feest van de schutspatroon van de kerk. Kerkelijk vierde Duiven tot 1888 met veel luister de feestdag van haar patroon, de H. Remigius, op de laatste zondag in september. De kermis ging
vooraf aan de eigenlijke St. Remigiusdag op 1 oktober. De middeleeuwse dorpskerk te Aerdt was vóór de Hervorming toegewijd aan St. Helena. Haar feestdag wordt op 18 augustus ge*viert. De jaarlijkse kermis begint nog steeds van oudsher op de eerste zondag na de
15e augustus.
Hoewel het "vruten" de Liemerse bevolking in het bloed zat, zou niemand het wagen op de
kermisdagen te werken uit vrees door zijn dorpsgenoten "gelyncht" te worden. Op de kermisdagen werden de koeien niet op tijd gemolken en gevoerd. De zondagse kleren kwamen uit de kast. De Liemersen waren het gehele jaar zuinig tot op het gierige af, maar met de kermis werden de bloemetjes buiten gezet en met paard en wagen of per kruiwagen brood en vlees naar huis vervoerd. Enkele dagen voelde men zich de "grand seigneur", at
wittebrood en krentenbrood, vlees bij kilo's en rijst met krenten. Moeder kookte op kermiszaterdag voor de drie kermisdagen tegelijk en zo overvloedig, dat de talrijke familieleden, die van heinde en ver kwamen, zich als Pallieter konden oververzadigen in de van de vloer tot de hanenbalken kraakhelder schoongemaakte woning. Op het hoogtepunt van drie dagen wandelden gastheren en gasten langs geharkte en gewiede erven en kaalgeknipte hagen aar de jaarmarkt, die eeuwenlang is gehouden op dinsdag, waar kooplieden schreeuwden, grimassen trokken en elkaar bedotten, waar koeien loeiden en men bij elke tien passen een oude kennis ontmoette..
Veel jongelui bezochten alle Liemerse kermissen en schopten er wel eens herrie (2).
In de Liemers stonden veel kerken en dus ook veel herbergen. Volgens een oude boerenspreuk bouwde de duivel een herberg naast de kerk die door Onze Lieve Heer gebouwd. De geestelijken lieten zich nauwelijks op de kermisterreinen zien, wel preekten zij vooraf over de negatieve kanten van het feest. Het kerkvolk liet die woorden gelaten over zich komen om daarna rustig te gaan kermis vieren.
Zonder kermis was de mensheid al lang uitgestorven, zo luidt een oude boerenwijsheid. Hoe zouden jongens en meisjes elkaar gevonden hebben zonder kermis? Vrijgezellen vroegen elkaar belangstellend voor de feestdagen of ze al "kermisvleis" hadden (3).
Jaarmarkt, processie en schuttersfeest
De kermis werd al in de Middeleeuwen gehouden, vaak in combinatie met een processie.
Die evenementen werden met klokgelui aangekondigd. Jacob Vallick, in 1541 pastoor in Groessen, noteerde in zijn "Kerckenboeck" "Soo hoort de Coster d och ten vier Hochtijden
ende op Sinte Andreas-dagh, onse Patroon, ende op onse Kermis, soo hoort hij met de grote klocke te luijden".
Meestal was er tijdens de kermis ook een jaarmarkt, een volksfeest bij uitstek, en het ging er niet altijd rustig aan toe. Het was een uitlaatklep voor een hard en saai bestaan van de mensen
in de Middeleeuwen. Omdat de kermissen vaak gepaard gingen met openbare dronkenschap,
liederlijkheid en nog meer ondeugden werd er hard tegen opgetreden, maar zonder veel succes. In gebieden waar de Reformatie de overhand had, verbood men de kermis en het processiehouden geheel en op sommige plaatsen in ons land is dat nog het geval (4). Daarmee werd ook de bestaansgrond aan de schutterijen ontnomen en werden ze opgeheven.
In de Liemers, die het hertogdom Kleef behoorde, bleef het katholieke kerkelijke leven nagenoeg ongehinderd bestaan en daarmee ook de verbonden instellingen kermis en schutterij.
De geüniformeerde schutters gaven kleur aan kerkelijke en wereldlijke feesten.
Didam
In de Liemers waren de kermissen over de gehele zomer verspreid. Maar de kermis der kermissen werd in Didam gehouden. Daar werd langer schoongemaakt, minder gewerkt, meer gegeten en gedronken en ontving men meer gasten dan in welke andere buurgemeente ook. De jongens en meisjes die in andere plaatsen in betrekking waren, hadden bij het "zich verhuren" bedongen dat zij gedurende de kermis met verlof naar huis mochten. Niet alleen de Didammers keken weken lang naar de kermis uit, ook honderden inwoners uit andere dorpen, met als gevolg drukbezochte feestterreinen waar men over de hoofden kon lopen.
Op 11 oktober 1685 stierf Juliana van Palland, de dienstbode van Jan Verheij, op de Luijnhorst. Zij was "om Didamse kerkmisse crank geworden". In Didam was al in de 17e eeuw omstreeks oktober kermis.\
Wessel Stokman uit Babberich vroeg in 1780 een vergunning om dansmuziek te laten spelen in zijn etablissement ter gelegenheid van de "Diemsche Kirchmesse"(5). Uit een protocol bleek dat Hendrik Boerboom aan Reinder Duis Gz. zijn "partheij tabak bestgoed ad dertien guldens het honderd pond in het begin van de maand October 1800 op voorwaarde uiterlijk voor de Didamsche kermis te ontvangen in de brouwerij alhier".
Op 20 Augustus 1783 constateerde dokter Haack uit Elten in de Ruigenhoek te Didam bij Jan Peeters rode loop (dysenterie). De Didamse Drost verbood hierop "Het Boxembier, waarop doorgaans allerhand menschen soo van daar al uit den Lande van Cleve quamen. Daarbij
volgt dat wij hier in het begin van de volgende maand October eene seer volkrijke kermis hebben welke twee à drie dagen duurt en waarop seer veele landlopers quaksalven komen, die door het verkopen van haar medicamenten het verder sullen aansteken en dus te vreesen is dat die siekte hier generaal sal worden."
In de 18e eeuw waren er in de Liemerse dorpen nog geen artsen. Een geneesmiddel voor alle kwalen verschaften alleen de buurvrouw en de kwakzalvers op de kermis. Zieke tanden bleven de dorpelingen pijnigen tot de "kermissmid" verlossing bracht.
Tijdens en vooral 's avonds na de kermis vocht men graag oude en nieuwe veten uit. Een mes en kapotte bierglazen waren geliefde wapens. Sommige lieden kwamen van een koude kermis thuis. Zoals drie jongelui uit Wehl, Reinder Roelofse, Gerrit van Uhm en Derk Thimessen overkwamen, die in 1796 gingen stappen op de Didamse kermis. Zij bezochten 's nachts het lawaaiige café van Hendrik Hendriksen. Tegen sluitingstijd, bij twaalven, maande de knecht van de kastelein Reinder Roelofse dat hij de verteringen (12 stuivers) van een groep Olburgenaren moest betalen. Reinder wees dit af, waarna de kastelein en zijn knecht hem vastgrepen en hem de trap van de opkamer opduwden waarbij zijn mes uit de "noadzak" van zijn broek schoot (knipmessen waren nog onbekend). Volgens Reinders' verklaring, later beschreven in een proces verbaal, had hij het mes meteen opgeraapt en opgeborgen. Derk Thimessen verklaarde echter dat hij met het mes in de hand dreigend had geroepen: "Heruijt, Duijvels allemaal". Roelofse en Thimessen werden het café uitgeslagen en in handen van de nachtwacht gesteld. Thimessen en Roelofse konden zich, door hun exorbitant drankgebruik, van de hele toestand later weinig meer herinneren. Derk had er een gat in zijn hoofd en een scheur in zijn jas aan overgehouden. Na een kort verhoor liet de wacht hen vertrekken. ({6)
In het tweede en derde kwart van de 19e eeuw vestigden zich op de Diemse Hei vreemde lieden, die men kermisvolk noemde. Zij hadden een zwervend bestaan en oefenden beroepen uit als liedjeszanger, orgeldraaier, ketellapper en pottenkrèmer. Later zijn die gasten weer van de Hei verdwenen. Maar kermisvolk is nooit weg gebleven van de kermissen. Tot in de 20e eeuw liep het geregeld door de straten. Burgemeester Sutorius van Didam liet op 12 oktober 1909 in "De Post"mededelen dat "Liedjeszangers, straatmuzikanten en zij, die met een of ander artikel venten (...), evenals woonwagens, bij gelegenheid der Kermis te Didam niet (werden) toegelaten."
Tijdens de bekende meimarkt in Didam, die begon op de eerste zondag in mei en voortduurde op de maandagse marktdag, was er ook kermis en werd er gedanst. Deze markt was al omstreeks 1800 bekend vanwege een vete die werd uitgevochten tussen voor- en tegenstanders van een pastoorsbenoeming (7).
Burgemeester Kroonenburg van Didam maakte op 25 april 1935 aan een ieder bekend "dat door hem geen vergunning worden verleend op maandag 6 mei a.s. (marktdag) voor liedjeszangers, harmonicaspelers en andere muzikanten, straatfotografen, worstelaars, goochelaars, invaliden die bedelen en dergelijken".
Van de zeven danszalen in de gemeente Didam bestonden er vier uit zolders. Daags voor de kermis plaatste de uitbater een trap onder de zolderopening. De rest van het jaar was het gat met een luik afgesloten. Als de zolder niet al te stevig meer was, werd ze gestut. In de danszalen kon een blind paard maar weinig schade aanrichten. Het meubilair bestond uit ruwhouten tafels en banken zonder leuning. Kermisbier en jenever werden bij stromen verzwolgen. De kermis was de "bouwt", de oogst voor de kasteleins. Arm of rijk verzamelde kermisgeld, al moest men zijn varken of geit daarvoor verkopen.
Wehl
De Wehlse processies, marktdagen en kermissen gaan terug tot een ver verleden. Al in 1722 werd een wacht ingesteld om tijdens de kermis en omdracht dienst te verrichten. Om te verhinderen dat "fatsoenlijke mensen op die dagen soms door den drank verhit in twist geraken, doch niet gaarne met de armenwachter in aanraking willen komen. Aan deze wacht wordt dit jaar een toelage toegekend van 2 Reichsthaler."
In Wehl werd na de H. Mis op een processie en een jaarmark gehouden. Op 25 september 1852 legde de gemeenteraad van Wehl de markten en (openbare) processiedagen precies vast: de maandag na Drievuldigheidzondag en de maandag na de eerste zondag in september.
De voorjaarsprocessie, "Wehlse Umdracht" genoemd, werd op Drievuldigheidszondag gehouden. Dat is de eerste zondag na Pinksteren. Op gelijke wijze ging op de eerste zondag in september de processie naar het hagelkruis. Na afloop trokken de inmiddels geopende kermisvermakelijkheden en het kermismaal de nodige belangstellende. In Wehl wordt twee dagen kermis gehouden.
Omtrent 1900 trokken de boeren en boerinnen op kermiszondag in alle vroegte naar de Wehlse markt. De danszalen waren op die dag bezet tot elf uur 's avonds, waarna de klokken werden geluid ten teken dat de kermis was afgelopen. (8) De "katholieke Drankbestrijding" probeerde haar invloed uit te oefenen om de kermisdagen behoorlijk te laten verlopen.
In 1905 organiseerde de vereniging "Houdt voet bij stuk" op kermismaandag festiviteiten op het terrein bij Broekhuizen. Dat gebeurde tot grote ergernis van de cafébazen en marktkooplieden, die steen en been klaagden over het "wegzuigen" van de feestvierders. 1908 was er al een tweede vereniging, de fietsclub "De Eendracht", die zich behalve met fietswedstrijden ook met de kermis bezig hield (9).
Op 19 maart 1925 werd in Nieuw-Wehl een parochie gesticht. Het parochiefeest werd sinds het midden van de jaren twintig behalve met een processie ook met een kermis in juni gevierd.
Westervoort
Talrijke donderpreken van pastoors en dominees konden de kermissen niet verhinderen. Het voortbestaan was een staaltje van die "vrijheid in zake de vele superstities" waarmee de heren hun gezag over het volk plachten te handhaven. Gezagdragers lieten de kermissen oogluikend toe. In Westervoort trok de Gereformeerde Kerk aan het kortste eind. Zij kreeg voor een voerstel om de kermis te verbieden geen steun van het grafelijke Huis te Bergh.
De bekende streekhistoricus/onderwijzer A.G. van Dalen schreef over de Westervoortse kermissen: "Na een zomer van hard en zwaar werk gooiden de boeren in een onbeteugelde feestroes de kabels los, zo goed als de arbeiders op de steenfabrieken na de onmenselijke zomercampagne. Zij die zich in Duitsland van Pasen af afgebeuld hadden tot ze pezigmager
tot soms onherkenbaar toe huiswaarts keerden, haalden eveneens duchtig uit. "
De Westervoortse kermis was berucht in de streek, waar "volk uit de stad en die van Rheden" de ruzies en vechtpartijen kwamen verergeren (10) .
Omstreeks 1920 besloot het gemeentebestuur een vergunning voor dansen op zondag te geven aan danslokalen die het verst van de dorpskern verwijderd lagen. Die permissie was een tegemoetkoming aan de caféhouders aan de rand van het dorp, want kermishouders bleven doorgaans op het kermisterrein.
Dominee Oskamp, beroepen in 1904, en pastoor Wolffenbuttel, die in 1901 in Westervoort kwam, zagen niets in het kermisgedoe. Dominee Oskamp wilde het "zinloze feest" boycotten door tijdens de kermisdagen zanguitvoeringen met lichtbeelden te geven in de kerk. De dominee nam de kinderen van de catechisatie ook voor uitstapjes mee tijdens de drie Westervoortse kermisdagen. Maar ds. Oskamp had niet alles onder controle want twee kerkenraadsleden bezochten zelf de kermis. Pastoor Wolffenbuttel organiseerde een "missie",
een week van meditaties en geestelijk onderricht door paters (11).
In 1903 stonden de volgende kermisattracties in de Dorpsstraat; de stoomdraaimolen, een draaimolen, een luchtschommel, vijf koekkramen, twee gebakskramen, een viskraam, drie galanteriekramen, een schiettent, zes slagmachines en een tentje waar de toekomst wordt
voorspeld.
De Westervoortse kermis is op de eerste zondag in Oktober.
Op het Eiland
Kermissen en schutterfeesten worden gehouden te Lobith, Spijk, Herwen, Aerdt en Pannerden.
In de statuten van de huidige schutterijen staat vermeld dat zijn zich onder meer tot taak stellen om de feestelijkheden tijdens de jaarlijkse kermissen in goede banen te leiden. De doelstelling was en is om een feest voor de gehele gemeenschap te organiseren. Zo meende men "de goeden" weg te houden van de herbergen, de poelen van verderf en zonde. Het "kroegvolk" hield toch wel zijn feesten. Vandaar dat de schutterijen eigen tenten opstelden en zalen bouwden; de feestelijkheden vonden plaats op particuliere terreinen.. De plaatselijke overheid was verantwoordelijk voor de openbare orde en zij verleende vergunningen.
De eerste vermelding van een kermis in Herwen en Aerdt dateert uit 1900. In Pannerden was er tussen 1600en 1800 nauwelijks sprake van een kermis. In het kerkarchief bevindt zich een aantekening dat de kerkmeester zich in 1844 het ongenoegen van de pastoor op de hals haalde om een deel van het kerkhof te verpachten als standplaats voor een wafelkraam en een tent voor de muziek. Officieel is eerst in 1853 iets over de Pannerdense oktoberkermis vastgelegd, toen in verband met de heersende cholera de kermis (met slechts een speelgoedtentje en koekkramen) werd verboden. Men viert nog steeds de kermis en schuttersfeest op drie achtereenvolgende dagen, die beginnen op de op de eerste zondag in oktober.
In Herwen en Aerdt gaf de kermis al in het begin van de 19e eeuw aanleiding tot opschudding (12). Om toch enigszins greep te krijgen op wanordelijkheden verzocht de Heer van Hugenpoth tot Aerdt in 1811 om alle cafés om 22 uur te sluiten. In een briefwisseling uit 1849, tussen pastoor Terwindt te Herwen en de Gedeputeerde Staten van Gelderland, blijkt duidelijk het ongenoegen van de zieleherder. Pastoor Terwindt gaf de plaatselijke overheid een flinke veeg uit de pan omdat zij niet doortastend genoeg optrad bij de handhaving van de openbare orde
"dat sommige Schouten vooral op de op Zondag invallende kermissen een te ruim gebruik maken van het vermogen bij de wet aan de plaatselijke besturen toegekend om bij het landvolk gebruikelijke openbare vermakelijkheden te doogen, welke den geheelen nacht in dansen, brasserijen en drinkgelagen pleegen voort te duren en derhalve deze, gemeenlijk ten koste der Zedelijkheid aldus worden uitgerekt, niet zelden op vechtpartijen, kneuzingen en verwondingen met kneuzende en snijdende wapenen uitlopen."
In februari 1905 kwamen zo'n dertig inwoners uit Herwen en Aerdt bij elkaar in het Vincentiuslokaal te Herwen om een gezamenlijke schuttersvereniging op te richten, onder meer om de kermisviering in beide dorpen in de hand te kunnen houden. Op 26 februari 1905 vond de oprichting plaats van de schuttersvereniging "Vrede en Vriendschap" te Herwen.
Aerdtse inwoners, die geen lid waren geworden van de schutterij, hadden geen toegang tot de feesttent. Intussen had men in Aerdt ook niet stil gezeten en na uitsluiting in Herwen de koppen bij elkaar gestoken. Op 30 april 1905 werd de schutterij "Eensgezindheid" opgericht.
Aerdt had kennelijk belang bij een eigen schutterij. De jaarlijkse kermis aldaar liep meestal uit de hand en drinkgelagen, vechtpartijen en dergelijke kwamen regelmatig voor. Toezicht was er nauwelijks, af en toe keek een veldwachter naar het feestgedruis, maar verder gebeurde er niets.
De toenmalige pastoor van Herwen bedankte in 1905 voor het erelidmaatschap van de schutterij. Gezien de toestanden in de afgelopen jaren, hield hij zich liever afzijdig.
Aanvankelijk boterde het niet zo erg tussen de schutterijen van Herwen en van Aerdt. Later is dat gelukkig veranderd. De verenigingen onderhouden tegenwoordig zeer goede vriendschapsbanden.
Op 22 april 1850 werd officieel in Lobith een schuttersgilde heropgericht. Uit de oprichtingsstatuten blijkt het doel: om elk jaar tijdens de kermis op de vogel te schieten en daarna de nieuwe koning te introduceren. Hoewel het vogelschieten hoofdzaak was, wilde het bestuur excessen (vooral dronkenschap) voorkomen.
Op kermiszondag houdt Lobith nog steeds de jaarlijkse processie; voor het eerst was dat in 1775. Lobith stond toen onder Pruisisch bestuur en kon zich in 1817 bij de overgang naar het Koninkrijk der Nederlanden beroepen op een oud recht.
Reeds tegen het einde van de 19e eeuw bestond er een Schuttersgilde in Spijk, met George Cornielje als voorzitter. Deze vereniging ging helaas ter ziele. Op 25 september 1921 werd de schutterij "Eendracht Maakt Macht"opgericht met als een van de doelstellingen de Spijkse kermis in goede banen te leiden. E.M.M. heeft een vaste plaats in de Spijkse gemeenschap verworven en organiseert telkens op de tweede zondag in augustus de kermis en het schuttersfeest. (13)
Duiven, Groessen en Loo
Als de zomer ten einde loopt, vieren Duiven, Groessen en Loo kermis en houden hun schuttersfeesten
Uit een kerkrekening van de St. Remigiusparochie te Duiven blijkt dat de pastoor in 1754 een bedrag van fl. 20,- kreeg, voor het trakteren van de buurtgeestelijken tijdens de kermiszondag.
Deze priesters assisteerden bij de plechtigheden in de processie op de laatste zondag in september, voorafgaande aan het feest van de kerkpatroon, op 1 oktober.
In 1773 kreeg Alfons Kraijenfanger te Duiven vergunning om gedurende kermis muziek ten gehore te brengen. Tussen 1780 en 1800 betaalden de kasteleins elk jaar belasting om tijdens de kermis muziek te laten maken in hun etablissement op de laatste zondag in september. Daaruit blijkt dat het straatvermaak kleinschalig was en dat de kermis zich afspeelde in en om de herbergen en cafés.
Eind september zat het weer niet altijd mee tijdens de processie. Pastoor-deken Westerman deed op 24 juli 1888 de gemeenteraad van Duiven het verzoek om de kermis een maand vroeger te vieren, dus op de laatste zondag van augustus in plaats van eind september. Dat was zowel voor de boeren als voor de kerk gunstiger. Het verzoek van de pastoor werd op
25 juli 1888 gehonoreerd; de kermis werd verschoven naar de laatste zondag in augustus (14).
Op 26 juli 1896 werd de schuttersvereniging "Onderling Genoegen" in Duiven opgericht, met als doel "Het geven van feestelijkheden tot veredeling van de genoegen der kermis te Duiven."
De schutterij herdacht tijdens de kermis op 26 tot 28 augustus 1906 haar tienjarig bestaan.
Een feestcommissie zorgde voor volksvermaken op het feestterrein. Op zondag werd er een concert gegeven door de Fanfare "Excelsior" uit Duiven; er waren toneelvoorstellingen en als afsluiting een knallend vuurwerk. In de dagen erna begon 's morgens om negen uur de schuttersoptocht. Na afloop was er overal bal tot 's avonds elf uur. (15)
In de jaren twintig van de 20e eeuw stond de kermis nog langs de Dorpsstraat. Later was dat door toegenomen verkeersdrukte niet meer mogelijk. Nog steeds houdt de bevolking van Duiven de processie, de kermis en de schutterij in ere.
In 1545 werd al kermis in Groessen gehouden. Uit de belastingformulieren uit de 18e eeuw blijkt dat de herbergiers en caféhouders muzikanten huurden voor de kermis. Als attracties stonden een paar kramen langs de straat en traden poppenspelers en andere artiesten op.
Op 17 mei 1915 besloot het college van B & W van de gemeente Duiven om na de Omdracht in Groessen geen kramen of inrichtingen van vermaak toe te laten. Als argument werden daarbij "de oorlogstoestand en de slechte economie" genoemd, maar in een uitgesproken katholieke gemeente zijn kerkelijke motieven daarbij niet uit te sluiten. Dat blijkt duidelijk uit het verslag van de raadsvergadering van Duiven van 23 juni 1919, waarbij de leden Nass en Berendsen "de wenselijkheid bepleiten om bij gelegenheid van de Omdracht in Groessen ook enige uit de gemeente en een draaimolen toe te staan." De burgemeester verklaarde daar weinig voor te voelen, omdat "de Omdracht meer het karakter behoort te hebben van een kerkelijk feest (16)"
In de meeste plaatsen in de regio vond de opening van de kermis plaats na de processie. Een uitzonderling was Groessen. De jaarlijkse kermis valt op de zondag na 14 september, op het feest van Kruisverheffing, in de huidige tijd voorafgegaan door het schuttersfeest met een schuttersmis op de zaterdag.
De Omdracht in Groessen staat geheel los van de kermis. Er zijn wel eens (vergeefse) pogingen ondernomen om met de processie in Groessen tevens kermisactiviteiten te ontplooien.
De kermisviering in Loo gaat terug tot de 17e eeuw. Archiefgegevens wijzen uit dat men in Loo al zeer enthousiast kermis vierde op de zondag na 15 augustus (Maria Hemelvaart). Zo gooiden op 20 augustus 1799 de dorpelingen van Loo alle remmen los. In de vijf plaatselijke herbergen heerste uitgelaten vrolijkheid. Onder de kermisgasten bevond zich de Pruisische wervingsofficier Lippold, die meer oog had voor de stoere boerenkerels dan voor het plezier van de dorpelingen., Hij keek vooral beroepsmatig naar Jan Willemsen, een 21-jarige grote boerenknecht uit de buurtschap Husselarij. Jan dronk meer dan goed voor hem was. Het duurde niet lang of hij kreeg ruzie met een kerel uit een ander dorp. Schout Boldte en zijn assistenten kwamen toegesneld. Zij maakten een einde aan de vechtpartij, waarbij Lippold zich van zijn best kant liet zien door Jan ook een handje te helpen met het uitdelen van klappen. Om zijn dankbaarheid te tonen, nodigde Jan de wervingsofficier uit tot het drinken van een goed glas wijn "Hè broeder," riep hij Lippold amicaal toe, "ik zal met u gaan en met u een flesje wijn drinken. En waar gij zijt zal ik ook zijn. Morgen zal ik bij u in Duiven
De woorden van Jan klonken als muziek in de oren van de sluwe ronselaar. Samen dronken ze bij Bruins een stevig glas. Vervolgens liepen ze samen een paar kroegen af. Als oud-feldwebel in het leger wist schout Boldte, die de officier in de peiling hield, dat wervers geen handjeklap mochten maken met dronken lieden. De schout was nog niet vertrokken, of Lippold toverde een contract te voorschijn, dat hij Willemsen aanreikte alsof het een kostbaar document was. Toevallig zag Winand Geurts, een dorpsgenoot van Jan, dat gebeuren. Resoluut pakte hij hem bij zijn arm en sleurde hem het café uit en bracht hem naar huis. Lippold ving bot. Later kon Jan zich niets van het voorval op de Loose kermis herinneren (17).
Velen uit de omgeving komen naar Loo voor de schuttersmis, de processie en de kermis.
Centraal in het verenigingsleven staat sinds 1921 de schutterij "Willem Tell", die de kermis luister bijzet. De slogan luidt in het dorp: Loo is Loo en Loo blijft Loo.
Zevenaar
Al in de 17e eeuw namen de Zevenaarders deel aan de processie en hielden kermis.
Al in de 17e eeuw namen Zevenaarders deel aan de processie en hielden kermis. Nog steeds kan men in Zevenaar, Oud-Zevenaar, Ooij en Babberich kermisvieren. Alleen de Sint Martinusparochie te Oud-Zevenaar houdt nog een processie, tegelijk me6t de kermis.
Sinds 1971 is de processie verdwenen uit het stadsbeeld van Zevenaar.
In Zevenaar kende men jaarlijks twee processies: een op Sacramentsdag (tien dagen na Pinksteren.) en een op de eerste zondag na 29 juni (Petrus en Paulus). De processie op Sacramentsdag werd de Kleine Kermis genoemd. Zevenaar was de enige plaats die op een "doordeweekse zondag" kermisvermaak had. In 1600 trok de kerkmeester 36 stuivers uit voor traktatie met de kermis; in 1615 liepen enige muzikanten op Sacramentsdag in de processie mee en traden tijdens de kermis op. (18)
Het stadsbestuur hield zich in de 17e eeuw niet afzijdig van processie en kermis en droeg bij in de kosten. Uit de stadsrekeningen van 1670: "Die portiers so op heilig Sacramentsdagh als oick op kermis die processionen bijgewoont, verteert ten huise van Jacob Everwin, waarbij ingetage enigh witt bier".
De magistraat liet al in 1636 kermisdata opnemen in de Deventer-Almanak, in de hoop veel volk aan te trekken. Behalve het stadsbestuur waren ook de kerkdienaren nauw betrokken bij de processie en kermis.
De magistraat liep sinds het begin van de 18e eeuw niet meer officieel mee met de processie, die een kerkelijke aangelegenheid werd. De kerk keurde de kermis niet af zoals op veel plaatsen gebeurde. De kerkrekeningen van de St. Andreasparochie bevatten elk jaar een uitgave van de pastoor voor een anker wijn, om tijdens de kermis, na afloop van de processie, de buurtgeestelijken, de koorzangers, broedermeesters en muzikanten te kunnen trakteren. Bovendien kreeg de gendarmerie in 1812 fl. 10,- uitbetaald voor de assistentie tijdens de processie. Op Sacramentsdag in 1814 ontving de Pruisische Wacht 3 Thaler voor eerbetoon aan de kerkeli8jke stoet met Ons Heer.
Nadat de Liemers in 1816 bij het Koninkrijk der Nederlanden was gevoegd en de gemeente Zevenaar ontstond, ging het bestuur zich ook bezighouden met de kermis. Naar aanleiding van een schrijven van Provinciale Staten van Gelderland, van 9 juni 1847, over jaarmarkten en kermissen schreef de Zevenaarse raad: "Dat in een groot deel, ja in het voornaamste deel de verteringen waartoe de beide kermissen zo te Zevenaar als te Oud-Zevenaar aanleiding geven, gedragen worden door den meer gegoeden middenstand en een klein gedeelte slechts
door de minder gegoeden. Dat het niet houden dezer beide kermissen den aangewezen middenstand van een genoegen zoude beroven waaraan dezelve in deze gemeente nogal gehecht is. Dat ook de neringdoenden daardoor van voordelen verstoken zouden blijven, zonder dat men kan zeggen, dat het belang der Gemeente dit vordert. Heeft besloten: Als deszelfs gevoelen kenbaar te maken, dat gene overwegende gronden bestaan, om voor dit jaar in deze Gemeente het houden der Kermis te verbieden".
In verband met de runderpest in 1866 werd de kermis in dat jaar verboden; vanwege een pokkenepidemie werden in 1882 en 1888 kermisexploitanten van buiten de gemeente niet toegelaten.
Het politieverslag van 16 juli 1901 vermeldde slecht twee processen verbaal wegens dronkenschap op de kermis. Dat is erg weinig voor de grootste kermis van de regio.
In 1907 stond op het Marktplein een draaimolen van de heer W.F. Reuvekamp uit Zutphen en op het Grieth een stoomcarrousel van de heer Vincken uit Roermond, een "Bioscope of Cinematograph" van Jan Smet uit Den Bosch, een torpedoschommel van C.M. Vermeulen uit Amsterdam en een danssalon van Frans de Smet uit Roermond.
In 1906 werd de Schuttersvereniging "St. Andreas" opgericht om "de volksvermaken te veredelen en de eendrachtige samenwerking tussen de ingezetenen van Grieth en Zevenaar te bevorderen." Tijdens de kermis werden een kerkdienst, een optocht en wedstrijden gehouden.
Burgemeester en Wethouders stelden in 1912 aan de gemeenteraad voor om de Kleine Kermis af te schaffen. Het voorstel wierp heftige discussies op, maar de kermis op Sacramentsdag bleef tot 1934 bestaan. In het algemeen kwamen volgens raadsverslagen geen ongeregeldheden van betekenis voor.
De gemeenteraad besloot in 1915, als goed voorbeeld van bezuiniging, geen kermis te laten houden. Eerst in 1917 verschenen de kermisklanten weer in het stadje.
De Zevenaarse kermis was bij kermisexploitanten gewild. De inkomsten waren zeer goed.
De gemeenteraad stelde in 1939 voor "om de kermisvermakelijkheden 's avonds langer open te houden, want de attracties op 't Grieth zijn steeds indrukwekkend en uitdagend" (19).
Voor de Zevenaarders, die na 1960 van elders kwamen, is de kermis een lunapark zonder betekenis voor de woonwijken geworden. Een volksfeest verdween helaas.
Oud-Zevenaar en Ooij
In de Oud-Zevenaarse en Ooijse gemeenschap neemt 24 juni, de feestdag van St. Jan, een speciale plaats in. Op de zondag voor die datum wordt de jaarlijkse processie, de kermis en het schuttersfeest gehouden.
Al in 1853 werd buiten het kerkhof op het feest der kerkwijding of kermis, dat is op de zondag voor St. Jan de Doper, een plechtige processie gehouden. De kermisvermakelijkheden stonden eeuwenlang bij de St. Martinuskerk naast de cafés opgesteld.
Tot ongeveer 1800 hielden de jonggezellenschutterij van Babberich en Ooij tijdens de kermisdagen het schuttersfeest bij hun eigen buurtcafés. Nog steeds staan in Oud-Zevenaar de kerk en de kroeg dicht bij elkaar.
In de kerkrekeningen van 1775 is te volgen hoe de Oud-Zevenaarse van kerkmis tot kerkmis verwaterde. Hand- en spandiensten tijdens de processie werden beloond. De mannen die de vier rustaltaren hadden neergezet, werden tijdens de kermis getrakteerd op foezel (jenever). Op 22 juni 1783 kregen de vier vaandeldragers en de mannen die de klokken tijdens de processie lieten beieren 3 oort foezel en een kermiskoek aangeboden. Na de afloop van de processie in 1779 konden de bruidjes in café "De Pelikaan" twee kannen bier op rekening van de kerk consumeren. De Ooijse en Babberichse jonge schutters lieten zich tijdens de processie en kermis duidelijk horen. Toen in 1807 de Liemers deel ging uitmaken van het groothertogdom Bergh kwam de volgende verordening van het Ministerie te Düsseldorf: "Die vorige Regierung hatte zwar dem in dem Bergische Lande eingegriffen misbrauch beij Kirchweihen, öffentlichen Prozesssionen und andern Feierlichkeiten, die Kirchen, Straszen und Häuser zumal die Wirtshäusern mit Heisteren und Maijen zu schmucken, die Processionen im Aufzugen von jungen Bürger mit Schieszgewehren, in lächerlichen Verkleidungen, mit bunten Röcken, Tressen, Bändern und Federbuschen zu begeleiten und zu schiessen, durch mehrere Verordnungen verboten."
Familieleden en kennissen trokken eeuwenlang uit de verre omtrek massaal naar de kerk, niet alleen om met de processie mee te lopen, maar ook om te genieten van kunstenmakers, acrobaten en waarzeggers. Zij kochten prullaria en koeken bij allerlei kramen; het was een soort jaarmarkt.
In 1848 kreeg de gemeentebode een schorsing van een paar weken, omdat hij op de Oud-Zevenaarse kermis staan- en plaatsgeld had geïnd; dat was hem uitdrukkelijk verboden.
In de 19e eeuw waren de maatregelen om drankmisbruik en andere liederlijkheden tegen te gaan voornamelijk repressief. Kerkelijke en plaatselijke overheden vaardigden verboden en sancties uit. Initiatieven ontbraken echter om paal en perk te stellen aan agressief of onberekenbaar gedrag.
In de Zevenaarse gemeenteraadsverslagen werd in de 19e eeuw steeds gewezen op zedelijkheid en gezondheid. Het drankmisbruik, vooral tijdens de kermissen, was een voortdurende bron van zorg. Maatregelen werden onvoldoende genomen om misbruik tegen te gaan, zeker niet vóór 1881 toen drankvergunningen werden verleend. De toeloop van vreemden had mede invloed op fikse ruzies en veten, die werden vereffend.
Het bestaande St. Annagilde in Oud-Zevenaar nam omstreeks 1873 het initiatief om een schutterij op te richten, om onder meer, zoals bijna overal elders in de Liemers, de kermis naar behoren te reguleren. Zij kon rekenen op de steun van kerkelijke en wereldlijke gezagdragers.
De Post berichte op 17 juni 1906 dat "na afloop van de processie de Oud-Zevenaarse kermis werd geopend. Daar deze echter op meerdere plaatsen van de uitgestrekte parochie (Babberich,
Oud-Zevenaar en Ooij) gevierd werd, was het kermismateriaal schraal aanwezig. Dit gemis werd dan ook pijnlijk gevoeld door de lieve jeugd, daar de ouderen meestal waren ingedeeld bij een van de drie schuttersverenigingen."
In 1908 schreef De Post dat veel moedes en kinderen tijdens de kermisdagen de speelgoed- en
koekkramen hadden bezocht. Voor de jongelui waren enkele krachtspelen bij de Oud-Zevenaarse kerk. Verder bezochten voornamelijk jongelui de mallemolen bij Gepkens - waar de Schutterij St. Anna was ondergebracht - aan de Zwanenwaai in Babberich.
Gepkens had in 1907 een vaste stenen danstent laten bouwen en op zijn erf werden al jaren kermisvermakelijkheden opgesteld. Vanwege de tamelijk hoge drankprijzen en zaalhuur verhuisde de schutterij in 1926 en betrok een eigen onderkomen aan de Babberichseweg.
Vanzelfsprekend trok de kermis mee.
Tot op heden is er nog steeds een schuttersfeest met kermis bij het schuttersgebouw van St. Anna. Het feest verloop zonder wanklank en in een prettige stemming, terwijl elk jaar weer verloren gegane vriendschapsbanden worden aangehaald. (20)
De buurtschap Ooij formeerde op het eind van de 19e eeuw een eigen schutterij en ging tevens de kermis organiseren. Voordien was dat laatste een zaak van de plaatselijke caféhouders. Ruzies op de Ooijse kermis of in cafés waren vaste prik.
Op 20 juni 1883 vroeg Antoon Wittenhorst te Ooij een vergunning aan bij de gemeente tot het spelen van dansmuziek in de bovenzaal van zijn etablissement, ook wel "Hof van Gelria" genoemd en gelegen aan de Pannerdenseweg. Omstreeks het eind van de 19e eeuw kreeg kroegbaas Wittenhorst met een aantal mensen uit Ooij een woordwisseling. Om zijn gelijk kracht bij te zetten, riep hij hulp in van de muzikanten, afkomstig van het 56ste Regiment Infanterie, dat te Kleef in garnizoen lag. De militairen gaven gretig gevolg aan het verzoek van de tapper. Dergelijke toestanden waren zeer ongewenst. daarom organiseerde de schutterij in later tijd wedstrijden en volksspelen en stelde kermisattracties op bij café Van Uum in Ooij.
Het volk kon van hartelust in de veranda dansen.
In 1894 werd in Ooij een "Schutterij en Ringrijdersvereniging Eendracht Maakt Macht" opgericht. Het doel was simpel "ieder jaar tijdens de Oud-Zevenaarse kermis een feest te organiseren bestaande uit het houden van een optocht, schieten en ringrijden om prijzen."
Het bestuur van de schutterij E.M.M. kreeg een geschil met de kastelein en besloot het beheer van de kermis over re nemen. Sinds 1920 staan de kermisattracties opgesteld aan de Slenterweg, naast het schuttersgebouw, dat eind 1999 geheel vernieuwd is.
Na de plechtige processie in Oud-Zevenaar wordt de kermis geopend en bezoeken de schutters en inwoners van het dorp als van Ooij het stamcafé bij de kerk. Daar klinkt de echo van de Egerländermuziek tegen de dijkhelling en de biertap staat geen minuut stil. En zoals ze daar zeggen: "met de Oldzenderse kermis was het geheid altiet dreug weer en soms gleuend heit en dan hiengen ze daor met de been uut en moeder thuus maor wachten met koldenschöttel, heite soep en eigegemaakte pudding met rooie bèèssensaus."
Nadat in Oud-Zevenaar een schuttersvereniging was gekomen, meenden de Babberichsen dat zij niet achter konden blijven. In 1874 werd de schutterij "Gilde St. Jan Babberich" opgericht met als één der doelen het beteugelen van drankmisbruik en ruzies. De kermis met attracties en kramen trekt jaar op jaar veel publiek uit Didam, Beek en Elten. Omstreeks 20 juni werd elk jaar een linnen ronde tent bij de laan van de havezate Halsaf opgezet, die ook eens de jongelui uit Babberich scheef werd getrokken. De tapper in de linnen tent was Jan Freriks uit de Sleeg. Een draaimolen van de weduwe Sluter uit Pannerden, de koekkraam van Schepers te Didam, de Kop van Jut en schiettent van Van Emden verhoogden de feestvreugde.
In 1922 kreeg het Gilde St. Jan de beschikking over een eigen schuttersgebouw nabij de kloosterkerk, waar ook de kermiskramen stonden. Bart Florissen, een van de piassen bij de schutterij had weinig geld voor drank en dronk dan maar gratis het lekbier aan de tapkast. Als de schutterij uittrok was hij zo zat als een Maleier.Tijdens de kermisdagen van 1935 stonden in een bongerdje tegenover het schuttersgebouw een luchtschommel en een zweefmolen. Een mallemolen, aangedreven door een paard, stond naast een transformatorhuisje tegenover café Sint Annaburcht. Langs de Beekseweg, voor het klooster, stonden een rijtje kramen met speelgoed, snoep en koek en een ijscowagende Liefhebbers konden zich uitleven bij een schiet- of een werptent en een lijnentent (trek maar aan touwtje voor een dubbeltje),
Eind augustus 1939 werd het werd het schuttersgebouw gevorderd door Nederlandse militairen van het 22 regiment grenstroepen. De militaire autoriteiten maakten op 1 mei 1940 bezwaar tegen kermisattracties die op het terrein bij het schuttersgebouw geplaatst zouden worden, nabij militaire objecten. De kermis te Babberich zou dat jaar worden verplaatst naar het terrein bij Gepkens aan de Zwanenwaai. Zover kwam het echter niet, want op 10 mei 1940 raakte Nederland in oorlog met Duitsland. Tijdens de oorlog waren er nog wel een paar kermisattracties te vinden maar echt feestvieren was er niet bij (21). Na 1945, na de bevrijding, werd het schuttersfeest verplaatst naar de eerste zondag in september en daar kwamen de kermisexploitanten op af.
De Babberichse kermis heeft nog steeds over belangstelling niet te klagen.
Elten
In 1338 werd voor het eerst in de annalen van het Stift Elten de St. Vitusmarkt vermeld. Vermoedelijk is deze jaarmarkt al in de 9e eeuw ingesteld door Friese handelaren (22). Van 10 tot en met 23 juni hield men deze, ook wel "dertiendag"genoemd, in de straten van Elten. Aansluitend werd op 24 juni, St. Jansdag, een volksfeest dat kermis werd genoemd, gehouden met veel muzikanten, zangers, bedelaars, kooplieden, marskramers, wonderdokters, kwakzalvers, goochelaars en clowns. De "dertiendag" en de kermis trokken veel mensen uit de omgeving aan. Zij lieten zich het zware Eltense bier tijdens deze zomerse uitgaansdagen goed smaken met alle gevolgen van dien.
In het archief van het Stift zijn in de processtukken beschrijvingen te vinden over gewelddadigheden tijdens de Vitusmarkt, niet alleen door "kleine lui" maar ook door "fijne lui",
onder wie vooraanstaande personen. (23). Napoleon hief in 1811 het Stift met zijn immuniteit op;
de Eltense- kermis werd verboden. Na de nederlaag van Napoleon kwam de Eltense kermis weer in volle luister terug.
De St. Martinusparochie van Neder-Elten gebruikte de kermis om haar kerkwijding te gedenken en vierde dat op de eerste zondag in oktober met aansluitend de maandag en dinsdag.
Hoog-Elten behield nog een eigen kermis, althans in 1908, op de eerste zondag in september.
De kermis heeft als vermaak sinds jaar en dag in een behoefte voorzien. Maar het bezoek aan de terreinen vol geur en lawaai wordt minder, hoewel nog elk jaar zo'n duizend families met kermiswagens de boer op gaan om op ongeveer 2500 Nederlandse locaties hun attracties op te zetten, ondanks de sterk stijgende belastingen en verdere kosten.Voor de Liemers geldt dat zonder schutterij er geen kermis meer zou zijn.
Met dank aan de heren G.B. Janssen, J. Th. M. Giesen en de Nederlandse Kermisbond.
LITERATUUR
Haan,T.W.R. de, Huilen op de kermis, Utrecht/Antwerpen, 1965.
Jansen, G.H., Een Roes van vrijheid. Kermis in Nederland, Meppel/Amsterdam, 1987.
Keikes, H.W., Kermissen en circussen in beeld tot 1940, Zaltbommel 1978.
Kermis, een volksvermaak in de schijnwerpers, Volkscultuur 5(1988)2, 1-122 (themanummer).
Rooijen, M. van, Handel & wandel. Shelljournaal van markten en kermissen, Den Haag, 1985.
Vroon, H.J., Kerkmis en kermis, Driebergen, 1984.
NOTEN
1 Vroom, 1984, blz. 67-80.
2 De Liemers, extra uitgave Didamse kermis, oktober 1955.
3 De Liemers van Nol Tinneveld, Nijmegen, 1984.
4 Jansen G.B. Kermis en schutterijen in de gemeente Rijnwaarden, 1990 (rapport).
5 Oud-Archief Zevenaar inv. nr. 1335.
6 Rijksarchief Gelderland inv.nr. 390, nr. O143.
7 RAG, inv.nr. 2519.
8 Diesveld, J., Narus van Veen, Enschede, 1974.
9 Petersen, J.W. van, en J.Th. M. Giesen, A.B.C. Oud Wehl, 1987.
10 Dalen, A.G. van, Westervoort in de vaart der Nederlandse historie.
11 Bij de Tijd 1(1984) nr.1; Westervoort Post, 2 oktober 1966.
12 Breuking, J.H., en G.B. Janssen, Kerk en kermis te Herwen en Aerdt, 1980
13 Janssen, G.B., De Parochiegemeenschap van de H. Gerardus Majella te Spijk.
14 Gemeente Archief Duiven. inv. nr. 135, ingekomen stukken.
15 Onderling Genoegen, Duiven, feestgids 1906.
16 Staring, F. Processie in Groessen, Driepas 10(1993) augustus.
17 Oud Archief Zevenaar, inv. nrs. 277, 680, 743, 842 en 1228
18 Nieuw Archief Zevenaar, Brieven B & W en raadsnotulen.
19 Goossen, Th.J.G. Schuttersvereniging St. Anna Oud-Zevenaar, 1998.
20 Goossen, Th.J.G., Land, volk, gilde en schutterij Ooij, Zevenaar.
21Goossen, Th.J.G. Het gilde van Babberich, tussen kerk en kroeg, 1974
( In afleveringen verschenen in de Liemers Lantaern.)
22 Gies, L. Elten, Land und Leute, Emmerich, 1951
23 Axmacher-Köster, Elten die letzten 100 jaar, 1899-1997, Elten, 1997.